Mốt số vấn đề cung, cầu lao động của doanh nghiệp trong Cách mạng công nghiệp lần thứ 4

Quá trình vận động của Cách mạng công nghiệp lần thứ tư sẽ làm thay đổi cấu trúc thị trường lao động. Việc ứng dụng những thành tựu của cuộc cách mạng này, một mặt sẽ tạo ra việc làm mới thay thế ở những lĩnh vực đòi hỏi chuyên môn kĩ thuật cao; mặt khác, tỉ lệ thất nghiệp ngày càng gia tăng, vì vậy, việc làm, thu nhập của người lao động sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. Nguy cơ lớn hơn là tỉ lệ thất nghiệp cao tiềm ẩn những bất ổn chính trị - xã hội, thậm chí dẫn đến những biến động chính trị.

Hai máy rô bốt có thể thay thế 24 nhân công tại khâu bốc xếp

Quá trình robot hóa sẽ dẫn tới tình trạng mất việc làm nghiêm trọng đối với người lao động. Các việc làm có nguy cơ bị loại bỏ hoặc giảm mạnh như: Các công việc lặp đi, lặp lại; các giao dịch mà nhân viên không cần bằng cấp, chỉ dựa trên quy trình như các giao dịch tài chính… Theo các chuyên gia của Diễn đàn kinh tế thế giới (WEF), các nghề có nguy cơ mất việc làm cao nhất gồm: Công nhân nhà máy (44%); Nhân viên thu ngân (40%); Tài xế taxi (20%); Nhân viên chăm sóc khách hàng (18%); Phi công (16%). Trong khi đó, có rất ít việc làm khó thay thế bằng robot. Theo WEF, các công việc ít bị thay thế bằng robot như: Bác sĩ, y tá (3%), luật sư (4%), nhà báo (5%), nhà nghiên cứu (6%), nông dân (11%) (1).

Tại Diễn đàn kinh tế thế giới các chuyên gia cũng đưa ra dự báo: Đến năm 2020 sẽ có 7,1 triệu lao động trên thế giới bị mất việc làm do những biến động đột phá của thị trường lao động. Tổ chức lao động quốc tế (ILO) cho thấy, trong hai thập niên tới (thập niên thứ ba và thứ tư của thế kỷ XXI) khoảng 56% số người lao động tại 5 quốc gia Đông Nam Á (trong đó có Việt Nam), có nguy cơ mất việc do bị thay thế bởi công nghệ, đặc biệt các ngành dệt, may, da giầy, lắp ráp điện tử, chế biến thủy sản, dịch vụ bán lẻ… Cụ thể hơn, ILO cảnh báo trong 10 năm tới, 70% số việc làm ở Việt Nam có rủi ro cao, 18% có rủi ro trung bình và 12% có rủi ro thấp (2).

Theo số liệu thống kê, lực lượng lao động cả nước năm 2008 có 48,34 triệu người (chiếm 70% dân số), trong đó trong độ tuổi lao động là 44,17 triệu người (chiếm 91,4%); Lực lượng lao động Việt Nam có cơ cấu trẻ, nhóm tuổi 15-34 là 20,97 triệu người (chiếm 43,4%). Tốc độ tăng lực lượng lao động hàng năm giảm dần (năm 2005: 2,26%, năm 2007: 2%, năm 2008: 1,65%), mỗi năm lực lượng lao động được bổ sung khoảng 1 triệu người. Trong khi đó, năm 2008, cả nước có trên 4,145 triệu cơ sở kinh tế, hành chính, sự nghiệp, thu hút gần 17 triệu lao động vào làm việc, trong đó có gần 3,935 triệu cơ sở thuộc khu vực sản xuất kinh doanh, chiếm tỷ trọng 94,9%. Số doanh nghiệp đăng ký kinh doanh có 300 nghìn (trong đó có trên 200 nghìn doanh nghiệp đang hoạt động). So với năm 2002, số lượng cơ sở tăng nhanh ở tất cả các loại hình, ngành kinh tế, trong đó tăng nhiều nhất là ở các ngành, lĩnh vực như: Kinh doanh bất động sản tăng 426,2%; sản xuất và phân phối điện, khí đốt, nước nóng tăng 343%, thông tin truyền thông tăng 318,6%; Hoạt động tài chính và ngân hàng, bảo hiểm tăng 248,9%. Hằng năm các doanh nghiệp, cơ sở sản xuất kinh doanh thu hút thêm lao động vào làm việc từ 1,2 đến 1,5 triệu người.

Theo bản tin thị trường lao động Việt Nam, lực lượng lao động cả nước quý 1-2016 là 54,40 triệu người, quý 2 là 54,36 triệu người, quý 3 là 54,44 triệu người và quý 4 là 54,56 triệu người. Tỉ lệ qua đào tạo có bằng, chứng chỉ các quý 1, 2, 3, 4 năm 2016 tương ứng là 20,71; 20,62; 21,50; 21,39. Trong quý 1-2017, lực lượng lao động cả nước là 54,51 triệu người, tỉ lệ qua đào tạo là 21,52. Theo số liệu thống kê cho thấy, tỉ lệ lao động khu vực nông nghiệp, lâm nghiệp và thủy sản giảm nhanh hơn các quý trước, tỉ lệ lao động làm công hưởng lương tiếp tục tăng, tỉ lệ thất nghiệp của nhóm có trình độ đại học trở lên giảm.

Cũng theo báo cáo thị trường lao động quý 1-2017 cho thấy, lực lượng lao động từ 15 tuổi trở lên qua đào tạo có bằng/chứng chỉ từ 3 tháng trở lên là 11,73 triệu, tăng 460 nghìn người (4,08%) so với quý 1-2016, nhóm trung cấp tăng cao (6,53%), nhóm cao đẳng (4,24%), nhóm sơ cấp nghề (3,11%) và nhóm đại học, trên đại học (2,98%). Tỉ lệ lao động qua đào tạo có bằng/chứng chỉ từ 3 tháng trở lên quý 1-2017 chiếm 21,52% lực lượng lao động, tăng 0,13 điểm phần trăm so với quý 4-2016 và 0,81 điểm phần trăm so với cùng kỳ năm trước. 

Chuyển dịch cơ cấu lao động trong quý 1-2017 cho thấy: Ngành nông, lâm, thủy sản là 40,5%, giảm 1,04 điểm % so với quý 4-2016; tỷ trọng việc làm ngành công nghiệp-xây dựng tăng 0,44 điểm % so với quý 4-2016 và 0,77 điểm % so với cùng kỳ năm trước. Thống kê cũng cho thấy số người có việc làm tăng mạnh ở một số ngành công nghiệp chế biến, chế tạo (213 nghìn người), giáo dục - đào tạo, bán buôn, bán lẻ, sửa chữa ô tô, xe máy (đều ở mức 104 nghìn người) và giảm mạnh ở ngành nông, lâm, thủy sản (573 nghìn người), hoạt động trợ giúp xã hội (46 nghìn người), xây dựng, hoạt động tài chính, ngân hàng và bảo hiểm (33 nghìn người).

Và những khó khăn mà các doanh nghiệp Việt Nam phải đối mặt

Theo số liệu mà các chuyên gia đưa ra, tỉ lệ thất nghiệp ở Việt Nam trầm trọng hơn ở các nước phát triển, bởi vì hiện nay lợi thế lao động giá rẻ không còn nữa, trong khi Việt Nam đang trong thời kỳ dân số vàng, lực lượng lao động hiện nay hơn 53 triệu người, mỗi năm lại tăng thêm khoảng 1,5 triệu lao động, do vậy sức ép việc làm rất lớn. Đại bộ phận lao động Việt Nam trình độ thấp, chưa được đào tạo chuyên môn, kĩ thuật (81,9% năm 2015). 

Báo cáo Thương mại điện tử năm 2015 của Việt Nam cho thấy: 24% doanh nghiệp cho biết gặp khó khăn trong tuyển dụng nhân sự có kĩ năng công nghệ thông tin và chuyên môn đào tạo. Kết quả khảo sát trong 3 năm gần đây cho thấy tỉ lệ này có chiều hướng giảm, từ 29% năm 2013 xuống còn 24% năm 2015 nhưng vẫn cho thấy nguồn nhân lực hiện tại chưa đáp ứng nhu cầu sản xuất kinh doanh trong bối cảnh mới. Nhiều doanh nghiệp hoạt động tại Việt Nam chủ yếu là để tận dụng nguồn lao động dồi dào, chi phí thấp, do vậy, việc ứng dụng tự động hóa, công nghệ thông tin vào sản xuất, quản lí doanh nghiệp chưa được các doanh nghiệp quan tâm đúng mức, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs).

Tháng 7-2016, Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) công bố báo cáo, trong đó đánh giá 70% người lao động Việt Nam thuộc một số ngành nghề sẽ bị mất việc làm khi nền công nghiệp 4.0 được triển khai; riêng với ngành dệt may, con số này là 86%. Thực trạng các yếu tố quan trọng cho việc phát triển Cách mạng công nghiệp 4.0 ở Việt Nam là rất yếu, mới chỉ bắt đầu tạo lập một số yếu tố và phạm vi hoạt động chưa kết nối rộng, chủ yếu tập trung vào một số lĩnh vực phục vụ tiêu dùng. Những thách thức lớn về tạo nền tảng cho công nghệ hiện đại như nền tảng của các kết nối và ứng dụng thiết bị thông minh, nguồn nhân lực công nghệ thông tin đáp ứng cho yêu cầu phát triển lĩnh vực này thiếu trầm trọng. Dự báo đến năm 2020 sẽ thiếu 100.000 ứng viên ngành công nghệ thông tin, số lượng ứng viên đáp ứng yêu cầu sử dụng mỗi năm chỉ tăng 8% trong khi đó nhu cầu phải tăng 40% (4).

Hội nhập Cộng đồng kinh tế ASEAN (AEC), theo ILO có đến 50% doanh nghiệp các nước lo ngại về tình trạng thiếu hụt lực lượng lao động phù hợp với hội nhập AEC. Tại Việt Nam, chất lượng lao động còn hạn chế trên các mặt:

Một là, về chất lượng, năng suất và cơ cấu lao động. Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, nếu lấy thang điểm 10 thì chất lượng nhân lực của Việt Nam chỉ đứng thứ 11/12 nước được xếp hạng (đạt 3,79 điểm so với 6,91 điểm của Hàn Quốc, 5,76 điểm của Ấn Độ, 5,59 của Ma-lai-xi-a và Thái Lan là 4,94 điểm). Ngay trong các nước AEC, tuy tốc độ tăng khá cao nhưng năng suất lao động của Việt Nam vẫn thuộc nhóm thấp.

Ở khu vực TPP, năng suất lao động của Việt Nam cũng thuộc nhóm thấp: chỉ bằng 1/15 của Singapore, 1/11 của Nhật Bản, 1/6 của Malaisia và 1/3 của Thái Lan hoặc Trung Quốc. Đặc biệt, từ sau khủng hoảng kinh tế thế giới năm 2008, tốc độ tăng năng suất trung bình của Việt Nam chỉ còn 3,9%/năm (so với hơn 5% thời kỳ trước đó).

Hai là, về trình độ chuyên môn và tay nghề. Việt Nam còn thiếu nhiều lao động lành nghề, nhân lực qua đào tạo chưa đáp ứng được nhu cầu của các doanh nghiệp ở trong nước, nhất là các doanh nghiệp FDI. Tay nghề và các kĩ năng mềm khác của lao động đang là vấn đề bức bách nhất trong quá trình hội nhập của Việt Nam hiện nay. Đặc biệt, các doanh nghiệp đầu tư vào các khu công nghệ cao hiện nay càng gặp nhiều khó khăn khi tuyển dụng nhân lực cả số lượng và chất lượng theo yêu cầu của doanh nghiệp. Tuy hằng năm có nhiều kĩ sư, cử nhân ra trường nhưng số đáp ứng yêu cầu công việc là rất khiêm tốn (theo đánh giá chỉ khoảng trên 10%). Trong khi đó, tình trạng chảy máu nhân lực chất lượng cao cũng rất đáng lưu tâm khi hằng năm có nhiều sinh viên giỏi ở lại hay tìm ra nước ngoài sau khi du học hoặc tốt nghiệp trong nước.

Ba là, về trình độ ngoại ngữ và tin học. Theo tổ chức thực hiện thi IELTS, thí sinh Việt Nam chỉ đạt điểm trung bình là 5,78/9 điểm so với 5,97 của Indonesia, 6,53 của Philipine và 6,64 của Malaisia. Thực tế, trình độ ngoại ngữ của lao động có tay nghề, có trình độ chuyên môn đang là rào cản lớn trong hội nhập. Lực lượng lao động qua đào tạo và tay nghề cao lại thông thạo ngoại ngữ và tin học là yếu tố chính để nâng cao sức cạnh tranh và hội nhập hiệu quả của doanh nghiệp Việt Nam trong thời gian tới.

Những hạn chế của nguồn nhân lực của doanh nghiệp Việt Nam có nhiều nguyên nhân, trong đó chủ yếu là công tác đào tạo của hệ thống giáo dục quốc dân và đào tạo tại doanh nghiệp. Từ đó, giải pháp nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trước hết thuộc về Nhà nướctrong việc nâng cao nhận thức về giáo dục và đào tạo nghề nghiệp; đổi mới thể chế, chính sách và hoàn thiện hệ thống pháp luật về giáo dục và đào tạo nghề; khuyến khích đẩy mạnh xã hội hóa. Ngoài ra còn là trách nhiệm của các cơ sở giáo dục và đào tạo nghề; của doanh nghiệp và đặc biệt là của bản thân người lao động.

Một thách thức không nhỏ với Việt Nam là lực lượng lao động đông nhưng trình độ, kĩ năng thấp đang trở thành bất lợi đối với sự phát triển của quốc gia trong giai đoạn Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, thậm chí là cản trở không nhỏ cho phát triển vì trong sự phát triển đó phải tiếp tục dành một nguồn lực để giải quyết việc làm cho đối tượng lao động này. Trong các vấn đề đặt ra trước sự hiện hữu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, vấn đề nâng cao chất lượng nguồn nhân lực là nhân tố quan trọng trong thực hiện cuộc Cách mạng này, trước hết là nhân lực chất lượng cao trong các lĩnh vực như công nghệ thông tin, tự động hóa, điện tử viễn thông…Vì vậy, tập trung đào tạo nhân lực, nhất là nhân lực chất lượng cao là nhiệm vụ cấp thiết.

ThS. Bùi Kiến Thường và ThS. Phạm Thị Thúy

Trường Chính trị tỉnh Hà Nam